SERAT
DARMOWASITO
Karya : KGPAA Mangkunegaran IV
Sumber : www.alangalangkumitir.wordpress.com
Oleh : Mas Kumitir
1. Dhandhanggula
1. mrih sarkara pamardining siwi |
winursita dènira manitra | nujwari Salasa Wage | tri wêlas sasi Mulud | kasanga
Dal sangkalèng warsi | winêling anêngaa | sariranta iku |[1]
mring iki wasitaningwang | marang sira putrèngsun jalu lan èstri | muga padha
ngèstokna ||
--- 3 : 90 ---
2. rèhne sira wus diwasa sami |
sumurupa lakoning agêsang | sun tuturi kamulane | manungsa èstri jalu |
pêpantaran dènnya dumadi | nèng donya nut agama | jalu èstri dhaup | môngka
kanthining agêsang | lawan kinèn marsudi dawakkên wiji | ginawan budidaya ||
3. yeka môngka srananing dumadi |
tumanduke marang saniskara | manungsa apa kajate | sinêmbadan sakayun | yèn
dumunung mring wolung warni | ingaran asthagina | iku têgêsipun | wolung pedah
tumrapira | marang janma margane mrih sandhang bukti | kang dhingin winicara ||
--- 3 : 91 ---
4. panggaotan gêlaring pambudi |
warna-warna sakaconggahira | nut ing jaman kalakone | rigên ping kalihipun |
dadi pamrih marang pakolih | katri gêmi garapnya | margane mrih cukup | papat
nastiti papriksa | iku dadi margane wêruh ing pasthi | lima wruh etung ika ||
5. watêk adoh mring butuh saari |
kaping nênêm tabêri têtanya | ngundhakkên marang kawruhe | ping pitu nyêgah
kayun | pêpenginan kang tanpa kardi | tan boros marang arta | sugih watêkipun |
ping wolu nêmên ing sêja | watêkira sarwa glis ingkang kinapti | yèn bisa kang
mangkana ||
--- 3 : 92 ---
6. angêdohkên durtaning kang ati |
anyêdhakkên rahayuning badan | dèn andêl mring sêsamane | lan malih wêkas
ingsun | aja tuman utang lan silih | anyudakkên darajat | camah wêkasipun |
kasoran prabawanira | mring kang potang lawan kang sira silihi | nyatane
angrêrêpa ||
7. luwih lara-laraning kang ati | ora
kaya wong tininggal arta | kang wus ilang piandêle | lipure mung yèn turu |
lamun tangi sungkawa malih | yaiku ukumira | wong nglirwakkên tuduh | ingkang
aran budidaya | têmah papa asor dènira dumadi | tan amor lan sêsama ||
--- 3 : 93 ---
8. kaduwunge saya angranuhi |
sanalika kadi suduk jiwa | èngêt mring kaluputane | yèn kêna putraningsun | aja
kadi kang wus winuni | dupèh wus darbe sira | panci pancèn cukup | bêcik
linawan gaota | kang supaya kayumananing dumadi | manulak mring sangsaya ||
9. rambah malih warsitaning siwi |
kawikana patraping agêsang | kang kanggo ing salawase | manising netya luruh |
angêdohkên mring salah tampi | wong kang trapsilèng tata | tan agawe rêngu |
wicara lus kang mardawa | iku datan kasêndhu marang sêsami | wong kang rumakêt
ika ||
--- 3 : 94 ---
10. karya rêsêp mring rewange
linggih | wong kang manut mring caraning bôngsa | watêk jêmbar pasabane | wong
andhap asor iku | yêkti olèh panganggêp bêcik | wong mênêng iku nyata | nèng
jaban pakewuh | wong prasaja solahira | iku ora gawe ewa kang ningali | wong
nganggo têpanira ||
11. angêdohkên mring dosa sayêkti |
wong kang èngêt iku watêkira | adoh marang bilaine | mangkana sulangipun | wong
kang amrih arjaning dhiri | yèku pangulahira | batin ugêripun | ing lair
grêbaning basa | yeka aran kalakuan ingkang bêcik | margane mring utama ||
--- 3 : 95 ---
12. pêpuntone gonira dumadi |
ngugêmana mring catur upaya | mrih tan bingung pamundhine | kang dhingin wêkas
ingsun | anirua marang kang bêcik | kapindho anuruta | mring kang bênêr iku |
katri gugua kang nyata | kaping pate miliha ingkang pakolih | dadi kanthi nèng
donya ||
2. Kinanthi
1. dene wulang kang dumunung |
pasuwitan jalu èstri | lamun srêgêp watêkira | tan karya gêla kang nuding |
pêthêl iku datan dadya | jalaran duka sayêkti ||
2. têgên iku watêkipun | akarya lêga
kang nuding |
--- 3 : 96 ---
wêkêl marganing pitaya | dene ta
pangati-ati | angêdohkên kaluputan | iku margane lêstari ||
3. lawan malih wulangipun | margane
wong kanggêp nglaki | dudu guna japa môntra | pèlèt dhuyung sarat dhêsthi |
dumunung nèng patrapira | kadi kang winahya iki ||
4. wong wadon kalamun manut | yêkti
rinêmênan nglaki | miturut marganing wêlas | mituhu marganing asih | mantêp
marganirèng trêsna | yèn têmên dèn andêl nglaki ||
5. dudu pangkat dudu turun | dudu
brana lawan warni | ugêre wong palakrama | wruhanta dhuh anak mami |
--- 3 : 97 ---
mung nurut nyondhongi karsa |
rumêksa kalayan wadi ||
6. basa nurut karêpipun | apa
sapakoning laki | ingkang wajib linêksanan | tan suwala lan baribin | lêjaring
netya sarônta | tur rampung tan pindho kardi ||
7. dene condhong têgêsipun |
ngrujuki karsaning laki | saniskara solahbawa | tan nyatur nyampah maoni | apa
kang lagi rinênan | opènana kang gumati ||
8. wong rumêksa dunungipun |
sabarang darbèking laki | miwah sariraning priya | kang wajib sira kawruhi |
wujud warna cacahira | êndi bubuhaning èstri ||
--- 3 : 98 ---
9. wruha sangkan paranipun |
pangrumate dèn nastiti | apadene guna kaya | tumanjane dèn patitis | karana
bangsaning arta | iku jiwanirèng lair ||
10. basa wadi wantahipun | solah
bawa kapiningit | yèn kalair dadya ala | saru tuwin anglingsêmi | marma sira
dèn abisa | nyimpên wadi ywa kawijil ||
3. Mijil
1. wulang èstri kang wus palakrami |
lamun pinitados | amêngkoni mring bale-wismane | among putra maru sêntanabdi |
dèn angati-ati | ing sadurungipun ||
--- 3 : 99 ---
2. tinampanan waspadakna dhingin |
solahbawaning wong | ingkang bakal winêngku dhèwèke | miwah watak pambêkane
sami | sinuksma ing batin | sarta dipun wanuh ||
3. lan takona padatan ingkang wis |
caraning lêlakon | miwah apa saru-sêsikune | sêsirikan kang tan dèn rêmêni |
rungokêna dhingin | dadi tan pakewuh ||
4. tumrap i[2] rèh pamanduming wanci | tatane ing kono | umatura dhingin
mring priyane | yèn panuju ana ing asêpi | ywa kongsi baribin | saru yèn
rinungu ||
5. bokmanawa lingsêm têmah runtik |
dadi tanpantuk don |
--- 3 : 100 ---
dene lamun ingulap netyane | datan
rêngu lilih ing panggalih | banjurna dera ngling | lawan têmbung alus ||
6. anyuwuna wulang wêwalêring |
gonira lêlados | lawan êndi kang dèn wênangake | marang sira wajibing pawèstri
| anggonên salami | dimèn aja padu ||
7. awit wruha kukume jêng nabi |
kalamun wong wadon | ora wênang andhaku darbèkke | priya lamun durung dèn
lilani | mangkono wong laki | tan wênang andhaku ||
8. mring gawane wong wadon kang asli
| tan kêna dèn êmor | lamun durung ana palilahe | yèn sajroning salaki sarabi |
--- 3 : 101 ---
wimbuh rajatadi | iku jênêngipun ||
9. gana-gini padha andarbèni |
lanang lawan wadon | wit sangkane sôngka sakarone | nging wêwênang isih anèng
laki | marma ywa gêgampil | rajatadi mau ||
10. gana-gini ekral kang jagèni |
saduman wong wadon | kang rong duman wong lanang kang darbe | lamun duwe anak
jalu èstri | bapa kang ngwènèhi | sandhang panganipun ||
11. pama pêgat mati tuwin urip |
gonira jêjodhon | iku ora sun tutur kukume | wêwênange ana ing surambi | ing
mêngko balèni | tutur ingsun mau ||
--- 3 : 102 ---
12. yèn wus sira winulang winêling |
wêwalêre condhong | lan priyanta ing bab pamêngkune | bale-wisma putra maru
abdi | lawan rajatadi | miwah kayanipun ||
13. iku lagi tampanana nuli | kang
nastiti batos | tinulisan apa saanane | tadhah putra sêlir santanabdi | miwah
rajatadi | kagunganing kakung ||
14. yèn wus slêsih gonira nampani |
sarta wis waspaos | aturêna layang pratelane | mring priyanta paran ingkang
kapti | ngêntènana malih | mring pangatagipun ||
15. kang supaya aja dèn arani | wong
wadon sumanggoh |
--- 3 : 103 ---
bokmanawa gêla ing batine | bêcik
apa ginrayangan melik | mring kayaning laki | tan yogya satuhu ||
16. ing sanadyan lakinira bêcik |
momong mring wong wadon | wekanana kang mrina liyane | jêr manungsa datan
nunggil kapti | ana ala bêcik | ing panêmunipun ||
17. lamun kinèn banjur ambawani |
ywa age rumêngkoh | lulusêna lir mau-maune | aja nyuda aja amuwuhi | tampanana
batin | ngajarna awakmu ||
18. êndi ingkang pinitayan nguni |
amêngku ing kono | lêstarèkna ywa lirip atine | slondhohana lêlipurên ing sih |
--- 3 : 104 ---
mrih trimaning ati | kêna sira
tantun ||
19. yèn wus cakêp acakup pikiring |
wong sajroning kono | lawan uwis mêtu piandêle | marang sira ora walangati |
iku sira lagi | ngêtrap pranatanmu ||
20. wêwatone nyôngga sandhang bukti
| nganakkên kaprabon | jalu èstri sapangkat-pangkate | iku saking pamêtu sêsasi
| utawa sawarsi | pira gunggungipun ||
Pada tahun 1978, KGPAA
Mangkunegaran IV mengarang Serat Darmo Wasito dalam bentuk tembang macapat yang
terdiri dari 12 pada (bait) Dhandhanggula, 10 pada Kinanthi, dan 20 pada Mijil.
Arti Darmo Wasito itu sendiri, Darma
berarti ayah; orang tua laki-laki, Wasita
berarti ajaran. Darmo Wasito adalah ajaran untuk anak/remaja.
Dalam
serat Darmawasita di atas, terdapat nasihat-nasihat dan ajaran-ajaran dari
nenek moyang kita. Ajaran luhur tersebut pada zamannya banyak dikaji, dihayati
dan diamalkan sebagai pedoman hidup. Adapun inti sari ini “Serat Darmo Warsito”
selengkapnya dapat dikelompokkan menjadi tiga: (a) Ajaran agar hidup sukses;
(b) Ajaran menjadi abdi (pegawai) yang baik; (c) Ajaran sebagai isteri yang
baik.
Ø Di bawah ini beberapa ajaran agar
hidup sukses :
1. Menikah.
Seseorang harus menikah untuk melestarikan kehidupan manusia;
2.
Jangan terbiasa berhutang, karena dapat
menjadikan diri kita diremehkan orang lain. Jika belum terlalu mendesak,
hindari hutang.
3.
Jangan jadi orang miskin, karena bila
kita miskin tidak akan dihargai dalam masyarakat, dan jika imannya tidak kuat maka
akan menyalahkan diri sendiri kemudian bunuh diri.
4. Melakukan
asthagina (8 hal) :
a. nut ing jaman kelakone,
harus pandai menyesuaikan diri dengan situasi dan kondisi sesuai dengan
jamannya;
b. rigen,
pandai bekerja dengan efisien dan efektif;
c. gemi,
hemat agar hidupnya berkecukupan;
d. nastiti ing pariksa, harus
teliti dalam segala hal;
e. weruh etung,
tahu perhitungan dalam memanfaatkan penghasilannya tidak hanya untuk waktu
sekarang, tetapi juga memperhitungkan waktu mendatang;
f. taberi tatanya,
rajin bertanya sehingga tidak tersesat dan pengetahuannya bertambah;
g. nyegah kayun,
dapat mengendalikan diri sehingga tidak banyak berbuat kesalahan;
h. nemen ing sedya,
bila mempunyai niat dilakukan dengan sungguh-sungguh tidak hanya
setengah-setengah.
5.
Jangan malas bekerja. Jika ingin
kehidupan yang cukup, bekerjalah. Sekalipun sudah berkecukupan, jangan sampai
malas bekerja agar dijauhkan dari kesusahan.
6.
Melaksanakan sikap-sikap utama, antara
lain : luruh (pandangan mata tidak
liar dan hanya melihat seperlunya), trapsila
(selalu bersikap sopan), mardawa
(selalu ramah terhadap orang lain); manut
mring caraning bangsa (tindakan
seharusnya selalu berwawasan kebangsaan dan tidak berdasarkan atas suku
bangsanya sendiri), andhap asor
(selalu bersikap rendah hati), meneng
(tidak banyak berbicara bualan), prasaja
(penampilan harus wajar dan tidak berlebih-lebihan), tepa selira (memiliki tenggang rasa yang tinggi), eling (selalu ingat akan baik-buruk dan ingat
kedudukan dirinya sebagai makhluk Tuhan), dan ulat batin (melakukan kegiatan pembinaan rohani agar mendapatkan
jalan keutamaan).
7.
Melaksanakan catur upaya, yaitu: meniru
hal-hal yang baik dan menjauhi yang buruk; percaya pada kenyataan; dan memilih
hal-hal yang tepat dan menguntungkan.
Ø Ajaran Menjadi Abdi yang Baik :
Abdi
yang baik itu, adalah abdi yang memiliki sikap :1). Rajin, agar tidak
mengecewakan yang menyuruh; 2). Suka bekerja dan tidak malas, agar tidak
membuat marah yang menyuruh; 3). Ulet dalam bekerja, agar memberi kepuasan yang
menyuruh; 4). Bekerja dengan sungguh-sungguh dan penuh tanggung jawab agar bisa
dipercaya; 5). Harus selalu hati-hati, agar terhindar dari kesalahan.
Ø Ajaran
Menjadi Istri yang Baik :
Hal pertama yang diinginkan seorang
istri itu adalah dihargai dan dicintai suami. Dan agar semua itu terwujud, hendaknya
bisa menjadi istri yang :1). Patuh kepada suami, apa yang dikehendaki suami
dilakukan dengan sabar dan diselesaikan dengan baik; 2). Condong, selalu
mendukung kehendak suami, merawat kesukaan suami, dan tidak membicarakan
kejelekan suami; 3). Menjaga, artinya menjaga segala kepunyaan suami dan
mengetahui jumlah rinciannya; 4). Teliti, tahu asal mula suatu barang dan
kegunaannya, selalu merawat nafkah dari suami dan hidup hemat; 5). Menyimpan
rahasia, artinya pandai menyimpan rahasia suami.
Hal kedua adalah istri yang bisa menjadi
ibu rumah tangga yang berhasil, hendaknya memiliki sikap dan pengetahuan
mengenai tugas seorang istri, antara lain : 1). Bersikap hati-hati dalam segala
hal; 2). Mengenal sifat-sifat keluarga dan sanak saudara agar dapat menyesuaikan
diri; 3). Mengerti acara suami sehari-hari dan bisa membantu keperluannya.
Ketika memberikan pendapat atau
saran harus mencari waktu yang tepat. Sebagai istri yang baik harus mengerti
tugas-tugas sebagai seorang istri yang jelas, dan apabila belum paham,
sebaiknya minta penjelasan kepada suami. Menghidari mempergunakan dan
memanfaatkan barang-barang milik suami tanpa seijin suami. Meski suami memberi
keleluasaan, tetapi tetap melakukan hal sewajarnya sesuai ketentuan yang
berlaku. Mampu meminimalisir pengeluaran
dan menyesuaikan dengan pendapatan. Bila terjadi perceraian, harta
bawaan istri tetap menjadi milik istri, harta gono-gini (yang diperoleh selama
berkeluarga) menjadi milik istri dan biaya hidup anak-anak menjadi tanggung
jawab suami.
DAFTAR PUSTAKA
Mangkunegaraan IV, KGPAA.1953. Serat Darmowasito. Yogyakarta : Yayasan Sastra Lestari.
Poerwadarminta, W.J.S. 1939. Bausastra Jawa. Batavia : T.B. Wolters Uitgevers Maatscappichappij
N.V. Groningen.
Utomo, Sutrisno
Sastro.2009. Kamus Lengkap Jawa-Indonesia.
Yogyakarta:Kanisius.
www.alangalangkumitir.wordpress.com
Tidak ada komentar:
Posting Komentar